Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu (Aİİ) və Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi (www.aliyevheritage.org) tərəfindən Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının www.1905.az portalının bazasında keçirilən diskussiyalar silsiləsindən növbəti tədbir “İslam mədəniyyətinin inkişafında Azərbaycan alimlərinin rolu” mövzusuna həsr olunub.

Müzakirələrdə Aİİ-nin elm və innovasiyalar üzrə prorektoru, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Şirinov, islamşünaslıq kafedrasının müdiri, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Əhməd Niyazov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Abbas Qurbanov, fəlsəfə elmləri doktoru Zəkiyyə Əbilova, filologiya elmləri doktoru Ramiz Əskər və jurnalist Əliheydər Qasımov iştirak edirdi.

Fuad Babayev: Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzinin Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu ilə birgə təşkil etdiyi növbəti tədbirdə Sizi salamlayıram. Bügünkü diskussiyamızda İslam mədəniyyətinin inkişafında Azərbaycan alimlərinin rolu haqqında fikir mübadiləsi aparacağıq. Mən böyük məmnuniyyətlə Sizləri dinləmək istəyirəm. Buyurun söz sizindir.

Ramiz Əskər: İslam üç bəşəri dindən biridir. Əslində iudaizmi istisna etsək, iki bəşəri dindən biridir. İslam çox böyük dindir, təxminən 1,8 milyard adam bu dinə etiqad edir, 56 İslam ölkəsi var.  Bu dövlətlərin əksəriyyəti respublika adlansa da, islami bazaya əsaslanır. Pakistan İslam Respublikası, İran İslam Respublikasından fərqli olaraq Azərbaycan, Türkiyə və Seneqal dövlətlərinin adında İslam sözü yoxdur. Bunlar dünyəvi dövlətlərdir. Xalqımızın 96%-i müsəlmandır. Azərbaycanda və Tunisdə antisemitzm yoxdur. Azərbaycan İslam və türk dünyasının ən qabaqcıl ölkəsidir. Min nəfərə düşən orta və ali təhsilli şəxslərin, alim, həkim və mühəndislərin sayına görə İslam və türk dünyasının şəksiz liderik. Biz ən qabaqcıl ölkəyik. 1400 ildir ki, böyük elm adamları, mütəfəkkirlər İslamı, Quranı öyrənirlər. İbn Sina da,  Əbu Reyhan Büruni də, Əl Fərabi də Quranı öyrənib. Çünki hər şeyin bazası Qurandır. Quranı öyrənib qurtarmaq olmur.

Məlumat üçün onu da qeyd edim ki, bəşər  mədəniyyətinin həcmcə ən böyük əsəri “Manas” dastanı bir milyon misraya yaxındır. Quran çox dərin bir əsərdir. Azərbaycan alimləri də sözsüz ki, İslam mədəniyyətinə öz töhfələrini veriblər. XX əsr İslam üçün Azərbaycanda itirilmiş əsrdir. 1905-1907-ci illər inqilabı, 1917-ci il inqilabı, Cümhuriyyətin işğalı, 1920-ci ildən sonra ateizm dövrü olub. 1991-ci ilədək İslam üçün Azərbaycan itirilib. Amma buna baxmayaraq Azərbaycanda bir çox görkəmli adamlar yetişib. Ötən əsrin əvvəllərində məhz bu coğrafiyada adlı-sanlı alimlər fəaliyyət göstərib, Quran tərcümə edilib, təfsirlər yazılıb. Heç şübhəsiz ki, Azərbaycanın böyük bir islam alimləri ordusu vardı. Çarizm nə qədər istəməsə də o dövrdə gerçək din alimlərini şeyxülislam seçib. Pişnamazzadəni (Axund Məhəmməd Əli oğlu Pişnamazzadə (1853–1932) – Qafqazın şeyxülislamı- red.), Əli bəy Hüsynzadənin atasını və babasını buna misal göstərmək olar. Bundan başqa Hüseyn Ağa Qayıbov “Təzkirət üş-Şüəra”yazıb, həm də qeyri-dini filoloji işlər görüb. Bu yaxınlarda onun 2 cild əsərini çap etdilər. Qayıbov Firidun bəy Köçərli səviyyəsində bir şəxs olmaqla yanaşı, həm də din xadimi idi. Xalisə Qarızadənin (Əbdülqəni Nuxəvi Xalisə–qarızadə-red.) adını eşitmişəm, Şəkidə Şəkəvi soyadlı məşhur təfsirçi var idi, İranda Fazil Lənkərani ad-san qazanmışdı.

Fuad Babayev: Buyurun Zəkiyyə xanım, Sizi dinləyək.

Zəkiyyə Əbilova: VII əsrdə İslamın meydana gəlməsi nəinki yarandığı Ərəbistan yarımadasında, Yaxın və Orta Şərqdə, eləcə də Asiyada, həmçinin Avropa ölkələrində bir sıra əqli, mənəvi və ictimai-mədəni həyatın dəyişdirilməsində mühüm rol oynadı. İslam mədəniyyəti sintetik bir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyətə İslamı qəbul etmiş bütün xalqlar kimi Azərbaycan xalqı da öz töhfəsini verib. İslam mədəniyyəti VII əsrdən başlayaraq bu dini qəbul etmiş bütün xalqlar kimi Azərbaycan xalqının da mədəni və məfkurəvi həyatında oynadığı mühüm rol bu günə kimi davam edir. Əsrlərdən bəri qoruyub saxladığımız mənəvi irsimiz, miras kimi qalmış ənənələrimiz və yazılı abidələrimiz bizim qazancımızdır. Bu gün bütün dünya islami irsin bir qismindəm istifadə edir. Onu qeyd etmək mənim üçün şərəfdir ki, Nəsirəddin Tusinin qəbri üstündə  elm aləminin sultanı sözləri yazılmışdır. Bu məncə hələ heç bir alimə nəsib olmayan elmi dərəcədir.

Fuad Babayev: Tusiyə kim verib o elmi dərəcəni?

Zəkiyyə Əbilova: Onun qəbirüstü abidəsini araşdıran alim bu sözləri oxumuşdur. Müasirləri ona belə bir ad veriblər.

Aqil Şirinov: Tusi ümumiyyətlə fəlsəfədə o qədər önəmli bir şəxsiyyət idi ki, fəlsəfə kitablarında artıq mühəqqiq (1. təhqiq edən, tədqiqatçı; 2. tənqidçi – red.) deyiləndə başa düşülür ki, bu Tusidir. Yəni bu alimlər arasında rəvac tapmış, möhürünü vurmuş böyük bir alimdir.

Zəkiyyə Əbilova: Elmin elə bir sahəsi yoxdur ki, Tusi yaradıcılığında ona rast gəlməyək. Azərbaycan İslamşünaslığı üçün ən çətin dövr bayaq Ramiz müəllimin də qeyd etdiyi kimi XX əsrdir. Hətta bizim mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev cənabları da bunu qeyd edib: “XX əsr Azərbaycan İslamşünaslığında itirilmiş dövrdür”. Amma, bununla belə o dövr ərzində çox çətin şəraitdə Azərbaycan islamşünasları on illərlə xaricdə təhsil alıblar və onlardan bir qismi Azərbaycana qayıdıb. Onlar Azərbaycana qayıtdıqdan sonra əldə etdikləri elmi biliklərlərlə yanaşı, təhsil aldıqları ölkələrdəki zəngin islam mədəniyyətini də Azərbaycana gətiriblər. Bu da Azərbaycan xalqının mənəviyyatının zənginləşməsində böyük rol oynamışdır. Həmin dövrdə ölkəyə gələn ruhanilərin həyatında müxtəlif mərhələlər olub. Çarizmin siyasəti, sonra nisbətən azadlıq, sonra yenidən rus inqilabının baş verməsi nəticəsində təqiblər, repressiyalar əlbəttə ki, onların həyatlarında çox ciddi izlər buraxmışdır. Buna baxmayaraq onlar yaradıcılıqlarını davam etdirib və bu gün də biz onların mənbələrindən istifadə edirik. Təsadufi deyildir ki, Azərbaycanda repressiyaya məruz qalan 27.458 şəxsdən əksəriyyəti din xadimləri olub. Çox təəssüf ki, onların yaradıcılıqlarının böyük hissəsi bu dövrün keşməkeşli burulğanından çıxa bilməyib. Ancaq bizə gəlib çatan bir hissə vardır ki, onunla bu gün Azərbaycan tədqiqatçıları sanballı əsərlər ortaya qoyurlar. Çox yaxşı haldır ki, ölkədə Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu, Bakı İslam Universiteti fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin məzunları arasında da İslam tədqiqatları ilə məşğul olan sanballı ziyalılarımız var. Bayaq Ramiz müəllimin qeyd etdiyi kimi Şəkəvinin Quran təfsirini Bakı İslam Universitetinin məzunu Şahlar müəllim (ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Şahlar Şərifov “Şeyxülislam Məhəmmədhəsən Mövlazadə Şəkəvi və onun “Kitabul-Bəyan fit-təfsiril-Quran” əsəri” – red.) tədqiq etmişdir, Aqil müəllimin (İlahiyyat İnstitutunun prorektoru Aqil Şirinov – red.) özü Nəsirəddin Tusinin yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdur. Onun namizədlik işini elə doktorluq dissertasiyası səviyyəsində qəbul etmək olar. İlahiyyat İnstitutunun rektoru Ceyhun Məmmədov bizim Əlyazmalar İnstitutundakı mənbələrin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Fərəhli haldır ki, ilahiyyat üzrə Müdafiə Şurası da Əlyazmalar İnstitutunda yerləşir və ilahiyyat üzrə dissertasiya müdafiə edərək elmi dərəcə almış şəxslər dissertasiyalarını ən çox burada müdafiə edib. Mən onların əksəriyyətini tanıyıram, onların hər biri bu sahədə elm aləminə sanballı iş təqdim etmişlər.

Fuad Babayev: Minnətdaram Zəkiyyə xanım. Aqil müəllim, İslam mədəniyyəti müstəvisində Sührəvərdidən, Bəhmənyardan bu yana İslam mədəniyyətinə töhfə vermiş Azərbaycan alimlərindən kimlərin adını fəxrl çəkə bilərik?

Aqil Şirinov: Orta əsrlərdə Azərbaycan  hüdudlarında  müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən alimlərimizi saymaqla bitməz. Hətta mən burada özüm üçün hazırladığım siyahıda 20-dən çox alimin adı yazılıb. Amma, onların sayı 20 deyil, yüzlərlə belə alimimiz var. Məsələn fəlsəfə sahəsini götürək. Orta əsrlərdə fəlsəfənin içində ehtiva olunan bir çox elmlər sonradan ondan ayrıldılar. Ən son XIX əsrdə sosiologiya və psixologiya fəlsəfədən ayrıldı. Yəni fəlsəfə bugünkü mənası ilə nəzəri bir fəaliyyət deyildi. İslam dünyasında fəlsəfədə bir çox məktəb var. Bunlardan əsas iki  məktəb önə çıxır. Birinə məşailik yəni islam peripatetizmi (Bu cərəyan qədim yunan fəlsəfəsinin, əsasən də Aristotel ideyalarının müsəlmanlaşdırılmış forması kimi qəbul oluna bilər. Bu qrup dini mətnlərə o qədər önəm verməyib, dinə yalnız ağıl kontekstindən yanaşıb – red.) deyirik, digəri isə işraqilik (Şəhabəddin Yəhya Sührəvərdi tərəfindən yaradılan bu fəlsəfi təlimdə bütün varlığın vahid işıqdan yaranması qəbul olunur – red.) məktəbi adlanır. Hər iki məktəbin fəaliyyətində Azərbaycan alimlərinin xüsusi rolu var.

Peripatetik məktəbinin nümayəndələri İslam dünyasında Aristotelin davamçıları idi. Onlar Aristotel və Platon fəlsəfəsindən, eləcə də yeni platonçuluqdan da faydalanaraq yeni fəlsəfi sistemlər qurmuşdular. Əl-Kindi (IX əsr ərəb filosofu – red.) məşşailiyin qurucusu sayılır. Bu fəlsəfə sonra Fərabi (IX əsr Türk alim, İslam dünyasında peripatetik fəlsəfənin inkişafında mühüm xidmət göstərmiş filosof – red.) tərəfindən sistemləşdirildi və İbn Sinada öz yüksək zirvəsinə çatdı. İbn Sina fəlsəfəsini islam dünyasına  çatdıran və inkişaf  etdirənlər sırasında öncül yeri Əbülhəsən Bəhmənyar əl-Azərbaycani (Şərq peripatetizminin görkəmli nümayəndələrindən biri, Azərbaycan fəlsəfi məktəbinin banisi – red.) tutur. Bəhmənyarın ən məşhur əsəri “ət- Təhsil” dir.  Ərəbcə yazılmış bu əsər günümüzə kimi gəlib çatıb və nəşr olunub. “ət-Təhsil” əsərində məşai fəlsəfənin, peripatetik fəlsəfənin yozumunun gələcək nəsillərə gözəl bir şəkildə çatdırıldığını görürük. Sonrakı mərhələ Nəsirəddin Tusinin adı ilə bağlıdır. Fəlsəfəyə əşəri məktəbinin (Əşərilik – İslam məzhəblərindən biri – red.) kontekstindən yanaşan Fəxrəddin Razi (iranlı islam alimi (1149-1210)– red.) İbn Sina fəlsəfəsini çox ciddi tənqid edirdi, hətta İbn Sinanın “Şərh əl-İşarat”  adlı məşhur əsərinə şərh yazmışdı. Ondan sonra  Nəsirəddin Tusi İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” adlı fəlsəfi risaləsinə yeni bir şərh – “Şərh əl-İşarat” yazdı və Razinin tənqidlərinə cavab verərək İbn Sina fəlsəfəsini yenidən dirçəltdi. Tusinin rolu təkcə bu kitablarla bitmədi. Məlumdur ki, həmin dövrdə monqollar İslam dünyasını işğal etmişdi. Bu işğal nəticəsində bir çox elm bölgələri, kitabxanalar dağıdılmış, hətta mənbələrdə qeyd olunur ki, Bağdad şəhərində Dəclə çayı günlərlə qara rəngə boyanmışdı. Amma Bağdad şəhərindəki kitabların xilas olmasında Tusinin xüsusi rolu var. Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, Tusi Hülakü xanın vəzirlərindən biri olub. Bağdaddakı kitabların Marağaya aparılaraq xilas edilməsinə və orada rəsədxana tikilməsinə Hülakü xanı Tusi razı salıb. Bu rəsədxana təkcə astronomiya ilə məşğul olmurdu, orada eyni zamanda  bütün əqli və dini elmlər də var idi. Marağa rəsədxanası böyük bir akademiya idi, ora dünyanın müxtəlif ölkələrindən, o cümlədən Çindən, Şamdan (indiki Suriya) alimlər dəvət olunmuşdu. Marağa akademiyasında Zic-elxani («Elxani astronomik cədvəli» – Nəsirəddin Tusinin bu əsəri çoxlu astronomik, riyazi və coğrafi cədvəlləri ilə məşhurdur – red.) adlanan kataloqlar hazırlanıb. Bu kataloqlarda dünyanın bir çox şəhər və bölgələrinin koordinatları öz əksini tapmışdı. Tusinin ömrü bu əsəri tamamlamağa imkan vermədi. Həmin dövrdə bilirsiniz ki, daha çox geosentrik  nəzəriyyə qəbul olunurdu.

Fuad Babayev: Heliosentrikdən fərli olaraq.

Aqil Şirinov: Bəli. Tusi geosentrik nəzəriyyədən kənara çıxmadan onu tənqid etdi. Biz deyə bilmərik ki, Tusi heliosentrik nəzəriyyə irəli sürdü. Amma, o Kopernikə qədər gedən yolun önünü açdı. Bu gün Qərbdəki  tədqiqatlar onu göstərir ki, Tusinin və Kopernikin  tədqiqatları arasında  çox yaxın bənzərliklər var. Hətta Kopernikin Tusinin əsərləri ilə tanış olması da ehtimal edilir. Çünki, bir çox əsərlər artıq latın dilinə tərcümə olunmuşdu. Amma bu hələlik elmin həll etmədiyi məsələlərdən biridir.

Fuad Babayev: Yəni ola bilsin o hansısa ideyaları Tusidən əxz edib.

Aqil Şirinov:  Mümkündür. Tək Tusi deyil.

Ramiz Əskər: Niyə Nəsirəddin Naxçıvanlı deyil, Tusi deyirik.  Tus  Əbülqasım Firdovsinin anadan olduğu şəhərdir. Niyə Tusidir?

Aqil Şirinov: Ramiz müəllim çox gözəl bir ifadə işlətdi. Niyə Tusidir? Çünki, Tusda anadan olub. Əslində kökləri Həmədan yaxınlığında yerləşən Cəhrud-Savədəndir. Nəsli sonradan Naxçıvana gəlib. Deyilənə görə Ordubadda hətta Şah Abbas onun nəslini vergidən azad edib. Ordubadda onun nəslinin nümayəndələri yaşayıb. Amma, ən əsas fəaliyyətini  Marağada qurduğu rəsədxanada gerçəkləşdirib.

Zəkiyyə Əbilova: Tusi “Təcrid əl-Əqaid” əsərində əsas etiqad prinsiplərini göstərib. Bu əsərə indiyə kimi şərhlər və haşiyələr yazılmasına rəğmən hələ də tədqiq olunmayıb. Bizim Əlyazmalar İnstitutunda onun bir  neçə şərhi var.

Fuad Babayev: Azərbaycan dilində çap olunub o əsər?

Aqil Şirinov: Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru Eminağa Məmmədov tərəfindən tərcümə edilərək çap olunub.

Zəkiyyə Əbilova: Şərhlər, haşiyələr var. Bu əsərə indiyə kimi üç əsas şərh yazılıb. Ərdəbili, Əbdül Kərim Ağa kimi tədqiqatçıları olub. Nə qədər öyrənilsə də bu əsər bitmir, tükənmir.

Aqil Şirinov: İslamda “kəlamı” adlı bir elm var. Kəlam islam teologiyasıdır, yəni islam əqidəsini əqli  əsaslarla müdafiə edən elmdir. İmamiyyə məzhəbinin kəlam ənənəsində fəlsəfi kəlamın qurucusu Nəsirəddin Tusi  sayılır. Onun da ilk nümunəsi də “Təcridül-etiqad”dır. Bu əsərə  təqribən iki yüz  şərh və haşiyə yazılıb.

Fuad Babayev: Yəni onların həcmi əsərin həcmindən müqayisəyə gəlməz dərəcədə çoxdur.

Aqil Şirinov: Çoxdur. Çünki çox böyük bir təsirə malik olub. Maraqlıdır ki, bu əsərin şərhi məzhəbləri də birləşdirib. Bu orta əsrlərdə nadir görünən nümunələrdəndir. Orta əsrlərdə məzhəb məsələsi çox ciddi idi. Hərə öz əqidə kitabına şərh yazırdı. Amma “Təcridül-etiqad”a həm sünnilər, həm də şiələr şərh yazıb. Əli Quşçu (böyük astronom, eyni zamanda Hənəfi alimi – A.Ş.), Əllamə Hilli, Şəmsəddin İsfahani, Əkmələddin Babərti, Seyid Şərif Cürcani, Əbdürrəzzaq Lahici kimi alimlər şərh və haşiyələr yazıb. Bunların sayını artırmaq da olar. Bu siyahıda azərbaycanlı alimlər xüsusi yer tutur.

Əhməd Niyazov: Orta əsrlərdə mədrəsə təhsilində önə çıxan fənlərdən biri də məntiq elmi oldu. Qəzali (Əbu Hamid əl-Qəzali,1058-1111- müsəlman teoloqu, filosofu, sufisi – red.) də deyir ki, məntiq elmi olmadan mədrəsə təhsili qəbul edilə bilməz. Beləliklə, məntiq elminin  şərhləri yazılmağa başlayır. İshaq Hocaya şərhlər yazılır. Məhəmməd Əmin Şirvanimizin əsərləri Qafqazdan təkrar İslam aləminə yayılıb. Onun “Cihət əl-vahdə” adlı əsəri var. Bir çox yerdə əlyazmasına rast gəldim bu əsər “Molla ağlı” adı ilə məşhurlaşıb. Birbaşa məntiq elminə xidmət etdiyi üçün bu əsərə “molla ağlı” deyirlər. Məhəmməd Əmin Şirvaninin bu əsəri Bağdad mədrəsələrində tədris edilib. Mədrəsə təhsili XX əsrə qədər Azərbaycanda da davam etmişdir. Amma, eyni zamanda mədrəsə təhsili sovet dövründə bizə daha çox mənfi anlamda təqdim olunub.

Fuad Babayev: Bəli, fələqqə (Orta əsrlər Şərqində cəza vasitəsi. Günahkarlar fələqqəyə salınıraq qamçılanırdı – red.) ilə asossiasiya doğururdu.

Əhməd Niyazov: Mən şimal-qərb bölgəmizdə və qismən də Bakıdakı əlyazmalarla yaxından tanış olmuşam. Azərbaycanın elə mədrəsə alimləri olub ki, bu gün biz onları tanımırıq, elmi dövriyyədə bilinməyən elə əsərlər var ki, arxivlərdə toz içərisində qalıb. Xüsusilə potsovet məkan üçün bu belədir. Amma, XX əsrə qədər gələn mədrəsə heç də hakim sinfin idarə etdiyi kortəbii təhsil deyildi. Mədrəsə həqiqətən də bir sistem üzərində tədris prinsipi olan bir yer idi. Bir silsilə vardı. Burada əvvəlcə Qurani Kərim tədris edilirdi. Quran oxumağı bacardıqdan sonra İslamın əsas prinsipləri öyrədilərək ibadət edə biləcək qədər dini məlumatlar verilirdi. Bundan sonra yüksək səviyyədə ərəb dili tədris edilirdi. Azərbaycanda XIX əsrdə Kraçkovski kimi alimləri təəccübləndirəcək səviyyədə ərəb dili tədris edilirdi. Dil tədrisindən sonra ən vacib elm Məntiq idi. Bundan sonra tələbəyə təfsir, hədis və digər dini elmlər öyrədilirdi.

Fuad Babayev: Siz dediniz ki, Azərbaycanda ərəb dili çox yüksək səviyyədə tədris olunurdu. Azərbaycan mütəfəkkirləri də əsərlərinin çox böyük bir hissəsini ərəb və fars dillərində yazırdı. Abbas müəllim,  Siz necə düşünürsünüz biz öz mütəfəkkirlərimizi müdafiə edə bilirikmi? Yəni  zaman-zaman Nizamini fars şairi kimi təqdim etmə cəhdləri var. Onun farsca yazmasını əsas dəlil kimi gətirirlər. Tusinin özünü Azərbaycan alimi olduğunu sübut edə bilirikmi? Yoxsa o hələ də müzakirə obyektidir?

Abbas Qurbanov: Mənim vurğulamaq istədiyim əsas məqamlar alimlərimizin yaşadığı coğrafiya və dil məsələsidir. Bu iki məsələ bəlkə də bu gün araşdırılmasına ehtiyac duyulan ən böyük problemdir. Bu gün azərbaycanlı alim deyiləndə adətən indiki Azərbaycan hüdudları çərçivəsində yaşayan alimlər nəzərdə tutulur. Amma əslində bu belə olmamalıdır. Ona görə ki, tarixən Azərbaycanın ərazisi indikindən dəfələrlə böyük olub.  Sadəcə biz bu irsə sahib çıxmalı və bunu  daha geniş bir miqyasda ifadə etməliyik. Yəni Təbrizi, Ərdəbili, Xoy ləqəbli alimlər əslində azərbaycanlıdır. Biz 2004-2005-ci illərdə Türkiyədə təhsil aldığımız dövrdə öz elmi işlərində Nizami Gəncəvini fars şairi kimi göstərən alimlərə etiraz edirdik ki, şairin fars dilində yazması onun fars olması anlamına gəlmir. Nizaminin bütün əsərləri, bütün şeiriyyatı onun azərbaycanlı olduğunu sübut etsə də, onu dünyada belə tanıda bilməmişik. Burada bir məqama da toxunmaq istəyirəm. Elə elm adamları var ki, onları özününkiləşdirmək mümkün deyil, onlar bütün dünyaya məxsusdur,  ümumbəşəridir. Amma, bununla belə tariximizi öyrənməli və araşdırmalıyıq. Bizə məxsus olan mütəfəkkirlərimizi, kitablarımızı özününküləşdirməliyik. Bu istiqamətdə Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi layihələr təqdirəlayiqdir. Xalqımıza məxsus tarixi qaynaqlarımızın ən çoxu bu gün Tbilisidə, Türkiyədə, ərəb ölkələrində  və Rusiyadadır. Biz Türkiyədə Osmanlı əlyazmalarını araşdırdığımız zaman orada yüzlərlə azərbaycanlı müəlliflərin kitablarına rast gəldik. Alimlərimiz öz elmi işini, məşhurluğunu sübut etmək üçün Azərbaycanda yazılan kitabın bir nüsxəsini Osmanlıya göndərirdi. Bu mənbələrin hansısa bir şəkildə Azərbaycana gətirilməsi, onların araşdırılması bizim ən böyük  problemimizdir. Amma bunun üçün böyük büdcələr, böyük  layihələr lazımdır.

Fuad Babayev: Ən əsası hazırlıqlı kadrlar lazımdır.

Abbas Qurbanov: Bəli.

Aqil Şirinov: Mənə elə gəlir ki, kadrlarımız var .

Zəkiyyə Əbilova:  Əlyazmalar İnstitutunda  mənbələri öyrənmək üçün kifayət qədər kadrlar var.

Abbas Qurbanov: Bizim Əlyazmalar İnstitutunda kifayət qədər əlyazmalar var. Ramiz müəllim qeyd etdi ki, 1400 ildir ki, insanlar Qurani Kərimi öyrənir, hələ də öyrənməyə davam edir. Bu Allahın kəlamının eyni zamanda bir sirridir. Bir millət, dövlət olaraq bizi biz edən 4 əsas  dayaq vardır: bizim tariximiz, mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız və dinimiz. Din hər 3 dayağa təsir edir. Yəni Nizami Gəncəvini Nizami Gəncəvi edən onun duyğularının, onun daxili aləminin dinlə bağlı olmasıdır.  Füzulini Füzuli edən onun dinlə bağlı olmasıdır. Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi məkanda hər kəs sərbəst şəkildə yaşaya bilir və bundan qaynaqlanaraq bizim  elm adamları dünyaya tək pəncərədən baxmayıblar.

Fuad Babayev: Onlar bir az  kosmopolitləşiblər.

Abbas Qurbanov:  Bu azərbaycalı alimlərin xüsusiyyəti olub. Məsələn xəlvəti təriqətinin banisi Seyid Yəhya Şirvani.

Fuad Babayev: Yəni Bakuvi.

Abbas Qurbanov:   Şirvani də deyilir, Bakuvi də.

Aqil Şirinov: Əslində Şirvani daha doğrudur.

Abbas Qurbanov: Seyid Yəhya Şirvani müəyyən coğrafi ərazidə olan məhəlli bir təriqəti heç kimi  incitmədən və incimədən bütün İslam dünyasına yayıb. Mövlanə həzrətləri (Mövlana Cəlaləddin Rumi – XIII əsrdə yaşamış İslam və təsəvvüf dünyasında tanınmış fars şairi – red.) deyir ki: “….nə olursan ol, gəl”. Şirvaninin də əsas xüsusiyyəti  hər bir düşüncəyə açıq olması, hər kəsi öz içində əhatə etməsi idi. Günümüzün ən böyük problemlərindən biri dini ayinləri göstərişlə, görüntü xatirinə həyata keçirməkdirsə, o öz ibadətlərini gizlin, xəlvətdə edirdi. Seyid Yəhya Şirvaninin siz ibadətinizi niyə xəlvətdə edirsiniz, yoxsa dindar olduğunuz üçün qorxursunuz sualına da cavabı belə olub ki, biz bunu görüntü xatirinə etmirik. Yəni Azərbaycanın kəlam alimləri, filosofları bu düşüncəyə, belə həyat tərzinə malik olublar. XIX əsrdə yaşamış Mir Məhəmməd Kərim Bakuvi müəllifi olduğu “Kəşfül-həqayiq” kitabının ön sözündə yazır ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev (bu kitab Tağıyevin maliyyəsi hesabına nəşr olunub – A. Q.) mənə nə şiələrin, nə də sünnilərin inciməyəcəyi təfsir kitabı ərsəyə gətirməyi tövsiyə edib. “Kəşfül-həqayiq” kitabı bu gün həm şiə dünyasını, həm də əhli sünnəni birləşdirə biləcək bir vəhdətdir. Biz bu kitabı Azərbaycan dilində yenidən nəşr etdik. Bu gün Azərbaycandakı tolerantlıq, multikultural duyğular, dini vəhdətin mövcudluğu tarixən azərbaycanlı alimlərin dünyaya baxış tərzlərindən irəli gəlir.

Ramiz Əskər: Gözəl qeyd olundu ki, elmin vətəni yoxdur, alimin vətəni var. Amma etiraf edək ki, bizim Qəzali səviyyəli alimimiz yoxdur. Ziya Bünyadov yazır ki, Qəzali İslam tarixində önəmli rol oynayıb.

Aqil Şirinov: Ramiz müəllim, icazə verin Tusişünas olaraq bu fikirlə razılaşmayım. Çünki mən Qəzalinin əsərləri ilə də tanışam. Həqiqətən Tusi heç də ondan daha aşağı bir alim deyil. Şübhəsiz ki, Qəzali böyük alimdir, əsərləri çoxdur. İslam düşüncəsinə təsiri baxımından da çox böyük  bir alimdir. Amma Qəzzalidən sonra xüsusilə əşəri kəlamın ən üstün nümayəndəsi, onu sistemləşdirən Fəxrəddin Razi olub. Tusi Razini tənqid edə biləcək qədər dərin bir alimdir.

Abbas Qurbanov: Bu gün türk dünyasında Füzuli demək olar ki, Su qəsidəsi tanınır. Amma Azərbaycanda Su qəsidəsini bilən insanların sayı çox azdır. Hər kəs bəlkə də onu su kimi başa düşür, amma əslində Su qəsidəsi təsəvvüfi və dini məcraya gedib çıxır.

Aqil Şirinov: Maraqlıdır ki, o qəsidə bizdə tanınmır, Füzulinin bizdə tanınan əsərləri də Türkiyədə tanınmır.

Abbas Qurbanov: Bəli tərs mütənasiblik var.

Aqil Şirinov: Fəlsəfi ənənə ilə bağlı fikrimi tamamlamaq istəyirəm. İslam fəlsəfəsində, islam dünyasında yaranmış iki ən önəmli fəlsəfi məktəbdən biri də İşraqilikdir. Onun qurucusu azərbaycanlı alim Şihabəddin Sührəvərdi (1154-1191- red.) olub. Bilirsiniz ki, Sührəvərdi çox az yaşayıb, onu öldürüblər.

Fuad Babayev: 37 il yaşayıb.

Aqil Şirinov: Bəli, 37 il. Sührəvərdi bir fəlsəfi ənənənin qurucusudur. Yəni hər hansısa bir ənənənin davamçısı deyil, fəlsəfi ənənənin, işraqi ənənənin qurucusudur.

Fuad  Babayev: Bizdə hələ sovet dönəmində Sührəvərdinin “İşıq heykəlləri” dərc  edilmişdi.

Aqil Şirinov: Onun əsəri çoxdur. “Həyakil ən-nur”, ”Hikmət əl-işraq, “Pərtovnamə” və s. Bəli, Nur heykəlləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunub. Yəni biz istər əqli, istərsə də nəqli elmlərdə çox böyük bir məktəb qurmuşuq. Qeyd edim ki, Naxçıvanda yetişən alimlər – Naxçıvanilər də İslam fəlsəfi ənənəsinin inkişafında çox böyük rol oynayıb. XIII əsrdə yaşamış böyük həkim Əkmələddin Naxçıvanini misal çəkmək olar. O Naxçıvanda doğulub, Anadolu Səlcuqilərinin o vaxt mərkəzi olan Konyada vəfat edib. Əkmələddin Naxçıvani İbn Sinanın əsərlərinə tənqidi şərh yazacaq səviyyədə böyük alim olub. Bundan başqa böyük alim Nəcməddin Naxçıvanidən, sonrakı dövrlərdə Nemətullah Naxçıvanidən bəhs etmək olar. Nemətullah Naxçıvani ruhani, sufi təsfiri ənənəsində çox önəmli şəxslərdən biri hesab olunurdu. İrəvanda yetişən azərbaycanlı alimlər, xüsusən XVIII-XIX əsrlərdə İslam dünyasında həqiqətən söz sahibi olub. Fazil İrəvani (1782–1885) Qafqaz müsəlmanlarının II Şeyxülislamı olub. Onun nəslindən gələn din alimlərinə misal olaraq Əli İbn Qurban İrəvanini, Məhəmmədbaqir Əl İrəvanini göstərmək olar. Məhəmmədbaqir Əl İrəvani hazırda sağdır və Nəcəf şəhərində yaşayır. Azərbaycandan gələn şəxslər Nəcəfdə iki mədrəsə qurub –  İrəvani və Badikubeyi mədrəsələri. Ən qədimi İrəvanidir. Bu mədrəsələrin hazırda yeri bilinir, amma ciddi fəaliyyət göstərmir. Bu mədrəsələrin də araşdırılması bizim üçün böyük bir töhfə olar, həm də İrəvan şəhərinin bizə məxsusluğunu, oradan necə böyük alimlərin çıxdığını yenidən dünyaya çatdıra bilərik. İslam dünyasına önəmli töhfə verən şəhərlərdən biri də Bərdədir. Əbu Səid əl-Bərdəi (ö.930) hənəfi məzhəbinin ən önəmli alimlərindən biri və orta əsrlərdə mövcud olmuş rasional mötəzi məktəbinin nümayəndəsi idi. Əbu Səid Əl Bərdəi Zahiriyyə məzhəbinin banisi Davud İbn Əli əl İsfahanini Bağdadda elmi diskussiyada məğlub edəcək səviyyəli alim olub. Həcc ziayrətində olan Bərdəi 930-cu ildə qərmətilərin Kəbəyə hücumu zamanı öldürülüb. Başqa bir şəhərimiz Beyləqandan çıxan xeyli alimlərimiz var. Hətta Yaqut əl-Həməvi onların bir çoxunun adlarını qeyd edir. Azərbaycanda doğulub başqa yerlərdə məktəb quran alimlərimiz çox olub.

Fuad Babayev: Türkiyə ilə, türk alimləri ilə təmasda olan insanlar təsdiqləyər ki, hər bir türk vətəndaşında böyük bir sivilizasiyanın varislik hissi var. Amma bizdə bəzən diskussiyaya meyilli insanlarla təmas zamanı özümüzü kiçiltməyə bir növ meyl aşıq-aşkar sezilir. Əliheydər müəllim Siz necə düşünürsünüz bizim özümüzü kiçiltməyimiz Azərbaycan alimlərinə sahiblənməyə də mane olurmu?

Əliheydər Qasımov:  Təbii ki, bu amilin də rolu var. Mən ilahiyyat üzrə mütəxəssis olmadığım üçün sadəcə namaz qılan, oruc tutan müsəlman kimi, jurnalist kimi məsələlərə münasibət bildirmək istəyirəm. Mənim fikirlərim elmi deyil, ictimai məzmun daşıyır. Mənim yadıma gəlir ki, Azərbaycanda ilk dini filmi mənə sifariş etmişdilər. “Ziyarət” adlı həmin filmi çəkəndə biz məsləhətçi tapa bilmirdik. Bu filmin istehsalı zamanı biz Azərbaycanın ziyarətgahlarını gəzdik. İlk mədrəsənin açılışını, insanların ilk dəfə Bakıdan Həccə getmələrini çəkdik. Yəni demək istəyirəm ki, biz uzun müddət böyük bir dövlətin tərkibində olmuşuq. Bu bizim dünyagörüşümüzə təsirsiz ötüşə bilməzdi. Bəzilərimizin milli natamamlıq kompleksinə düçar olması da məhz bu amillə izah oluna bilər.  Bizim ən möhtəşəm tərəfimiz ondan ibarətdir ki, gözəl bayrağımızda İslamın rəngləri, rəmzləri var. Bu da bizim İslama yönəldiyimizi göstərir. Əsrlər boyu işğal altında olsaq da, dilimizi və dinimizi qoruyub saxlamışıq. İndi yalandan Allaha and içmək adiləşib, amma bizim gənclik dövrümüzdə Allah haqqı deyə yalandan and içmək mümkün deyildi. 1989-cu ildə Füziliyə həsr edilmiş “Ver sözə ehya ki…” filminin çəkilişi zamanı rejissor Zəyyar Ağayevlə birlikdə Lənkərana getmilşdik. Orada rəhmətlik Mirhaşım Talışlının (filologiya elmləri namizədi, Lənkəran Dövlət Universitetinin dosenti, əməkdar müəllim, prezident təqaüdçüsü – red.) evinin divarlarında rus nağıllarının açıqcalarının rəsmləri var idi. Mirhaşım Talışlı danışırdı ki, mənim atam axund olub, sovet hökuməti məscidləri bağladığı üçün insanlar aşuralarda bizim evə yığışırmış. Ona görə atamı KQB-yə çağırıb aşurada insanların onun evinə yığışmasını qadağan ediblər. O da məcbur olub rəssam  çağıraraq evin bütün divarlarında həmin rəsmləri çəkdirib. Aşura günü camaat gələndə pəncərəni açıb deyirmiş ki, camaat mən rus filankəsəm, əl çəkin mənim evimə gəlməyin. Yəni demək istəyirəm ki, biz bütün bunları görmüşük. Mən sosial şəbəkələrdə dinə qarşı aqressiyanı müşahidə edirəm. Siz mənimlə razılaşmaya bilərsiniz. Amma, çox təəssüflər olsun ki, bizdə ziyalılığın ilk göstəricisi ateist olmaqdır. Zəkiyyə xanım düzgün qeyd etdi ki, 27 mindən çox repressiya qurbanlarının böyük əksəriyyəti bizim din adamlarımız olublar. İslam və elmin inkişafını paralel qəbul etmək lazımdır. Mənim üçün ən əsas təməl ondan ibarətdir ki, biz bunları qarşı-qarşıya qoymayaq.

Fuad Babayev: Aqil müəllim, Siz İlahiyyat İnstutunun elm və innovasiyalar üzrə prorektorusunuz.  Ümumi şəkildə desək Azərbaycan alimlərinə sahiblənmək istiqamətində Siz təhsil prosesində nələri edirsiniz, nələri planlaşdırırsınız. Çünki sabah istər televiziya, istər media, istərsə də adi ictimaiyyət nümayəndələri bu informasiyanı Sizin məzunlardan almağa cəhd göstərəcək.

Aqil Şirinov:  Biz bir neçə istiqamətdə iş görürük və görməyi planlaşdırırıq. Bunlardan birincisi İlahiyyat İnstitutunda fəaliyyət göstərən alimlərin bu sahədəki fəaliyyətləridir. Bügünki tədbirimizdə iştirak edən Əhməd Niyazov pedoqoji fəaliyyətlə yanaşı, həm də Azərbaycanda yazılmış dini əsərlərin üzə çıxarılması  və araşdırılmaı ilə məşğuldur. Bu araşdırmalar gələcəkdə nəşr ediləcək. Qeyd edim ki, digər müəllimlərimiz də bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. İkincisi, gələcəkdə tələbələrimizin bir çoxunun diplom işini Əlyazmalar İnstitutuna yönəldəcəyik.

Fuad Babayev:  Əlyazmaların fondlarında  kifayət qədər əsərlər var ki, hələ onların qatı açılmayıb.

Aqil Şirinov: Əlbəttə.

Zəkiyyə Əbilova: İlkin məlumat var, amma tədqiq olunmayıb.

Abbas Qurbanov: Bugünkü oxuyucuya çatdırmaq üçün onların latın əlifbasına keçirilməsi lazımdır.

Aqil Şirinov: Biz də onu düşünürük. Əhməd müəllim bunların bir çoxunu edib və etməyə davam edir. Hətta Əlyazmalar İnstitutunda olmayan müəyyən əlyazmaları da Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsindən əldə edilib. Üçüncü istiqamət ondan ibarətdir ki, bu sahədə fəaliyyət göstərən alimlərin iştirakı ilə seminar və dəyirmi masalar təşkil edirik. Bu tədbirlərdə alimlər fikir mübadiləsi aparır, tövsiyələrini tələbələrə çatdırır və eyni zamanda bu sahədəki problem və naliyyətlərdən danışmaq imkanı əldə edirlər. Bundan başqa gələcəkdə kitab nəşrinə də  dəstək vermək əzmindəyik.

Ramiz Əskər: Sizin İnstituta qəbul necə həyata keçirilir?

Aqil Şirinov: Bizdə iki ixtisas var – dinşünaslıq və İslamşünaslıq. Dinşünaslığa qəbul test vasitəsilə keçirilir. Dinşünaslıq – dinlər üzrə mütəxəssis tək islam dini deyil, digər dinlər üzrə də mütəxəssisdir. İslamşünaslıq isə sırf islam dini ilə əlaqədardır. Burada da digər dinlər və dünyəvi fənlər tədris edilir. Amma, İslamşünaslığa qəbul zamanı abituriyent testdən sonra psixoloji komissiyadan da keçməlidir.

Zəkiyyə Əbilova: Əlyazmalardan söz düşmüşkən onu deyim ki, biz özümüz tədqiqat apardığımız mənbələrlə bağlı dünya kitabxanalarının kataloqlarına müraciət edirik. Xətib Təbrizinin (XI əsr Azərbaycan alimi, ədəbiyyatşunas, dilçi və şair – red.) “Şərhül İxtiyarət müfadəl” əsəri vardır. Bu antalogiyadır.

Fuad Babayev: Müntəxabat.

Zəkiyyə Əbilova: Bu əsərin Xətib Təbrizinin əli ilə yazılmış yeganə əsl nüsxəsi Tunisin milli kitabxanasındadır, onun bərpaya ehtiyacı var. Mən özüm onu orada görmüşəm, bu kitab Azərbaycanda yoxdur. Bu əsərə cahilliyə dövründən başlamış islamın ilk iki əsrinə qədər olan dövrdə yaşamış ərəb şairlərinin şeirləri daxil edilib. Xətib Təbrizi bu əsərdə heç bir milli mənsubiyyətə, dinə fərq qoymadan onları şərh edib. Xətib Təbrizi Təbrizdən Şama qədər elm dalınca gedib və öz kitablarını çiynində aparıb. Tərlədiyindən bu kitablar nəm çəkib və bu kitablarda onun tərinin izi qalıb. Mən onu demək istəyirəm ki, Xətib Təbrizi haqqında sırf ərəb mənbələri və dünya kataloqları yazır ki, bu azərbaycanlıdır. Amma gəlin görək harada Xətib Təbrizinin adına rast gəlirik? Xətib Təbrizi Azərbaycanda nə dərəcədə tədqiq olunur. Bircə rəhmətlik Malik Mahmudov onun haqqında yazmışdı.

Əliheydər Qarayev: Sahib çıxmaq elə budur.

Zəkiyyə Əbilova: Sahib çıxmaq lazımdır. Mən Tunisdə olarkən öz tələbə təqaüdümlə Xətib Təbrizinin əsərinin mikrofilmini çıxarıb gətirmişəm. Hazırda Əlyazmalar İnstitutunda onun üzərində işləyirəm. Bu əsərdəki şairləri etiqadı baxımından ayırıram, gələcəkdə onu monoqrafiya şəklində vermək istəyirəm. Amma,, tədqiqə ehtiyacı olan alimlərimiz çoxdur. Onlar müəyyənləşdirilərək tədqiqata cəlb edilməlidir.

Əliheydər Qasımov: Toxunduğunuz məsələlər olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də gələcəkdə də bu qəbildən olan diskussiyalar təşkil edilməlidir.

Hazırladılar: Təmkin Məmmədli, Aydan Abaslı

1905.az